معرفی کتاب حقوق تجارت ۴: حقوق ورشکستگی تالیف دکتر محمدرضا پاسبان
نوشتة پیشرو، بخش چهارم از دورة 4 جلدی حقوق تجارت است که برپایة دستهبندیهای قانون تجارت و روال معمول اساتید حقوق در نگارش دورة حقوق تجارت، با عنوان حقوق تجارت- ورشکستگي می باشد.
با آنکه حقوق ورشکستگی مانند حقوق شرکتها و حقوق اسناد تجاری از بخشهای کلیدی قانون تجارت و حوزة حقوق تجارت به شمار می رود، با اینحال از چند جهت مورد بیتوجهی قرار گرفته است. نخست در بخش قانونگذاری هیچ دگرگونی و اصلاحی در مقررات ورشکستگی از سال 1311 دیده نمی شود. در حالیکه قانون تجارت هم در بخش شرکتها و هم در بخش اسناد تجاری و به ویژه رایجترین این اسناد یعنی چک، بارها اصلاحات بنیادینی را تجربه نموده است. شاید به همین دلیل آرای وحدت رویه در زمینة ورشکستگی در دو دهة اخیر در مقایسه به دو بخش دیگر شتاب بیشتری یافته تا برخی از ابهامات فزایندة در مقررات ورشکستگی برطرف گردد. وجود آرای وحدت رویة بیشتر نشانگر سکوت، تعارض و یا ابهام در قوانین می باشد. دومین دلیل کمتوجهی به حوزة حقوق ورشکستگی ناشی از نگاه حقوقدانان به این رشته به عنوان رشته ای کماثر در روابط بازرگانی و تجاری می باشد. بخشی از این رویکرد صحیح می باشد. چرا که با تفسیر باز از رأی وحدت رویة شمارة 155 سال 1347 در دو دهة اخیر و تعمیم آن به هر نوع خسارت تأخیر تأدیه و یا سود، بنگاههای بسیاری معافیت از دیون بانکی مازاد بر اصل بدهی را از راه ورشکستگی، بر ادامة فعالیت ترجیح دادند. تا پیش از چنین رخدادی که حاصل تورم و بحران اقتصادی در کشور ما بوده است، ورشکستگی و قواعد آن از مباحث جدی حقوق تجارت جز به عنوان دوره ای از آموزش دانشگاهی به شمار نمی رفت.
حقوق تجارت به ویژه در حوزة ورشکستگی به شدت نیازمند بازبینی بنیادین میباشد. در این میان قواعد دادرسی از جمله هماهنگ سازی قواعد ناظر به شکایت و اعتراض با مقررات آئین دادرسی مدنی به ویژه در بحث مواعد، محدود ساختن برگشت تاریخ توقف به گذشته و تعیین تکلیف طرفهای دعوای ورشکستگی از آن جمله اند.
در این نوشتار که مخاطب اصلی آن دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد میباشد، کوشش شده تا مباحث ورشکستگی با تأکید بر نکات اختلافی هم از نگاه نظری و هم عملی مورد بررسی قرار گیرد.
- بخش یکم از پنج بخش کتاب به پیشینة ورشکستگی و حقوق مربوطه در فصل یکم و نیز شرایط محقق شدن ورشکستگی در فصل دوم می پردازد.
- بخش دوم که عنوان روند ورشکستگی را دارد در دو فصل یعنی آغاز روند ورشکستگی و روند صدور و مفاد رأی ورشکستگی تنظیم گردیده است.
- بخش سوم یعنی پیامدهای ورشکستگی، از سه فصل تشکیل می گردد. فصل یکم به پیامدهای ورشکستگی بر حقوق فردی ورشکسته اختصاص دارد که بیشتر ناظر به اشخاص حقیقی است. فصل دوم به اثر ورشکستگی بر دیون و مطالبات ورشکسته می پردازد، در حالی که در فصل سوم، پیامد ورشکستگی بر معاملات بنگاه مورد توجه قرار می گیرد. در فصل پایانی این بخش به مسئولیتهای کیفری اشخاص در ورشکستگی پرداخته می شود.
- بخش چهارم، یعنی روند تصفیه بنگاه ورشکسته در دو فصل، سازمان تصفیه و روند اجرایی ورشکستگی را به بررسی می گذارد.
- بخش پایانی یا پنجم با عنوان قرارداد ارفاقی، اعادة اعتبار و ختم ورشکستگی، در چهار فصل یعنی قرارداد ارفاقی، اعادة اعتبار و تقسیم دارایی میان بستانکاران و دستهبندی بستانکاران و اعلان پایان ورشکستگی نگارش شده است.
فهرست
بخش یکم: پیشینه و شرایط تحقق ورشکستگی
فصل یکم - پیشینه ورشکستگی.. 15
گفتار نخست: پیشینه ورشکستگی در حقوق ایران.. 15
مبحث یکم: ورشکستگی در ایران پیش از وضع قانون تجارت... 15
مبحث دوم: ورشکستگی در ایران پس از حقوق موضوعه. 17
بند یکم: ورشکستگی در حقوق موضوعه پیش از قانون تجارت 1311.. 17
بند دوم: ورشکستگی در حقوق موضوعه پس از قانون تجارت 1311.. 18
گفتار دوم: پیشینه ورشکستگی فرامرزی.. 19
مبحث یکم: پیشینه ورشکستگی در دیگر کشورها 20
مبحث دوم: پیشینة ورشکستگی در پیماننامههای منطقهای و جهانی.. 21
فصل دوم - شرایط تحقق ورشکستگی.. 23
گفتار نخست: شرط بازرگان بودن شخص..... 23
مبحث یکم: شخص حقیقی تاجر. 24
بند یکم: تاجر حقیقی ثبت شده. 25
بند دوم: بازرگان حقیقی ثبت نشده. 26
بند سوم: بازرگان درگذشته و منصرف از تجارت... 29
مبحث دوم: اشخاص حقوقی مشمول ورشکستگی.. 30
بند یکم: شرکتهای تجاری.. 31
بند دوم: ورشکستگی شرکت تجاری منحله. 32
بند سوم: شرکتهای عملی (شرکتهای تضامنی حکمی). 33
بند چهارم: تأثیر ورشکستگی شرکت و شرکاء بر یکدیگر. 34
بند پنجم: اثر ورشکستگی شرکت بر مدیران.. 35
بند ششم: ورشکستگی اشخاص حقوقی دیگر (غیرتجاری). 37
گفتار دوم: توقف از پرداخت بدهیها 38
مبحث یکم: مفهوم توقف ـ ورشکستگی.. 38
بند یکم: ورشکستگی تاجر به علت نپرداختن بدهی به هر دلیل.. 39
بند دوم: ورشکستگی تاجر به دلیل ناتوانی واقعی.. 41
مبحث دوم: ماهیت و تعداد دیون.. 44
فصل سوم - انواع ورشکستگی.. 47
گفتار نخست: ورشکستگی عادی.. 47
گفتار دوم: ورشکستگی به تقصیر. 47
مبحث یکم: ورشکستگی به تقصیر الزامی.. 48
مبحث دوم: ورشکستگی به تقصیر اختیاری.. 49
گفتار سوم: ورشکستگی به تقلب... 51
مبحث یکم: مفقود ساختن دفاتر. 51
مبحث دوم: پنهان ساختن بخشی از دارایی.. 52
مبحث سوم: از میان بردن بخشی از دارایی با معاملات صورتی و تبانی.. 53
مبحث چهارم: بدهکار نشان دادن بنگاه با حسابسازی متقلبانه. 53
بخش دوم: روند دادرسی ورشکستگی
فصل یکم - آغاز روند ورشکستگی تا صدور حکم.. 57
گفتار نخست: ماهیت دادرسی ورشکستگی.. 57
بند یکم: ترافعی یا غیرترافعی بودن دعوی ورشکستگی.. 58
بند دوم: مالی یا غیرمالی بودن دعوی ورشکستگی.. 60
گفتار دوم: دادگاه صلاحیتدار. 61
مبحث یکم: صلاحیت ذاتی.. 62
مبحث دوم: صلاحیت محلی.. 64
گفتار سوم: خواهانهای دعوای ورشکستگی.. 65
مبحث یکم: اعلان توقف از سوی بازرگان یا شرکت تجاری.. 65
مبحث دوم: اعلان توقف از سوی بستانکاران.. 67
مبحث سوم: اعلان ورشکستگی از سوی دادستان.. 69
گفتار چهارم: خواندگان دعوی ورشکستگی.. 70
فصل دوم - روند صدور و مفاد حکم ورشکستگی.. 73
گفتار نخست: رسیدگیهای مقدماتی از سوی دادگاه. 73
گفتار دوم: احراز توقف و تعیین تاریخ توقف.... 75
گفتار سوم: تعیین مدیر و ناظر تصفیه. 77
گفتار چهارم: اقدامات احتیاطی از سوی دادگاه. 78
گفتار پنجم: آگهی حکم ورشکستگی و اجرای موقت آن.. 80
گفتار ششم: اعتراض به حکم ورشکستگی و تاریخ توقف.... 82
مبحث یکم: شکایت و اعتراض به رأی ورشکستگی.. 82
مبحث دوم: اعتراض به تاریخ توقف.... 89
بخش سوم: پیامدهای ورشکستگی
فصل یکم - اثر ورشکستگی بر حقوق فردی ورشکسته. 93
گفتار نخست: منع مداخله ورشکسته در اموال خود. 93
گفتار دوم: محرومیت از برخی حقوق اجتماعی، توقف اقدامات حقوقی- اجرائی علیه بنگاه. 95
فصل دوم - اثر ورشکستگی بر دیون و مطالبات ورشکسته. 97
گفتار نخست: حال شدن دیون بنگاه ورشکسته. 97
گفتار دوم: اثر ورشکستگی نسبت به مطالبات ورشکسته. 98
گفتار سوم: معافیت ورشکسته از پرداخت خسارات تأخیر تأدیه. 100
فصل سوم - اثر ورشکستگی بر معاملات بنگاه ورشکسته. 105
گفتار نخست: معاملات پیش از تاریخ توقف.... 105
گفتار دوم: معاملات پس از تاریخ توقف تا صدور حکم ورشکستگی.. 108
مبحث یکم: صلح محاباتی.. 108
مبحث دوم: هبه. 109
مبحث سوم: معاملات بلاعوض.... 110
مبحث چهارم: تأدیه هر قرض اعم از حال یا مؤجل به هر وسیله که به عمل آمده باشد.. 111
مبحث پنجم: هر معاملهای که مالی از اموال منقول یا غیرمنقول تاجر را مقید نماید و به ضرر طلبکاران تمام شود 113
گفتار سوم: حدود اِعمال مواد 557 و 423.. 114
گفتار چهارم: معاملات بنگاه ورشکسته پس از صدور حکم ورشکستگی.. 117
فصل چهارم - مسئولیتهای کیفری اشخاص در ورشکستگی.. 119
گفتار نخست: مسئولیتهای کیفری بنگاه در ورشکستگی.. 119
مبحث یکم: مسئولیت کیفری بنگاه به ورشکستگی به تقصیر و تقلب... 120
بند یکم: مسئولیت کیفری بنگاه به ورشکستگی به تقصیر. 120
بند دوم: مسئولیت کیفری بنگاه به ورشکستگی به تقلب... 121
مبحث دوم: روند رسیدگی به جرائم ورشکستگی به تقصیر و تقلب... 122
بند یکم: آغاز رسیدگی.. 122
بند دوم: طرفهای شکایت کیفری.. 123
بند سوم: هزینههای شکایت ورشکستگی به تقصیر و تقلب... 124
گفتار دوم: مسئولیت کیفری دیگر اشخاص در ورشکستگی.. 125
مبحث یکم: مسئولیت کیفری مدیر تصفیه. 126
مبحث دوم: مسئولیت کیفری اشخاص ثالث... 127
بخش چهارم: روند تصفیه بنگاه ورشکسته
فصل یکم - سازمان تصفیه. 131
گفتار نخست: سازمان تصفیه بر پایة قانون تجارت... 131
مبحث یکم: جایگاه و کارکرد دادگاه در روند تصفیه. 131
بند یکم: کارکرد تصمیمگیری دادگاه. 132
بند دوم: کارکرد اداری ـ نظارتی دادگاه. 133
مبحث دوم: کارکرد دادستان در روند ورشکستگی.. 135
مبحث سوم: جایگاه و کارکرد مدیر تصفیه. 136
بند یکم: نصب و برکناری مدیر تصفیه. 137
بند دوم:کارکردهای مدیر تصفیه. 138
الف- نقش تأمینی مدیر تصفیه. 138
ب- کارکرد اجرایی مدیر تصفیه. 139
ج- کارکرد حقوقی مدیر تصفیه. 141
بند سوم: مسئولیتهای مدیر تصفیه. 143
مبحث چهارم: عضو ناظر تصفیه. 145
بند یکم: گماردن و برکناری عضو ناظر. 145
بند دوم: کارکردهای عضو ناظر. 146
گفتار دوم: سازمان تصفیه بر پایة قانون تصفیة امور ورشکستگی.. 148
مبحث یکم: ارکان ادارة تصفیه. 149
مبحث دوم: سرنوشت صندوقهای الف و ب و درآمد اداره. 151
فصل دوم - روند اجرایی تصفیه. 157
گفتار نخست: اقدامات تأمینی و ایجاد محدودیت برای ورشکسته. 157
گفتار دوم: ادامة کار بنگاه ورشکسته. 159
گفتار سوم: شناسایی بستانکاران و بدهکاران و تشخیص دیون.. 161
مبحث یکم: دعوت از بستانکاران و بدهکاران.. 161
مبحث دوم: شناسایی و پذیرش مطالبات و اعتراض به پذیرش مطالبات... 164
بند یکم: تهیة سیاهة مطالبات... 165
بند دوم: اعتراض به شناسایی و پذیرش مطالبات... 167
بند سوم: پیامدهای اعتراض به تصدیق و پذیرش مطالبات... 169
گفتار چهارم: گردآوری دارایی و اقدام حقوقی برای وصول و استرداد مال بنگاه ورشکسته. 171
مبحث یکم: دریافت مطالبات و گردآوری اموال.. 171
مبحث دوم: اقدامات حقوقی برای دریافت مطالبات، ابطال معامله و استرداد اموال.. 172
بند یکم: اقدام برای دریافت مطالبات و ابطال معامله. 173
بند دوم: دعوای استرداد. 176
الف- استرداد اسناد تجاری ـ اوراق بهادار. 176
ب- استرداد کالاها و اموال.. 177
1- کالایی که به ورشکسته فروخته شده ولی تسلیم نشده. 177
2- کالاهایی که نزد بنگاه ورشکسته به امانت یا برای فروش قرار دارد. 178
3- کالای خریداری شده از سوی بنگاه ورشکسته. 180
بخش پنجم: قرارداد ارفاقی، اعادة اعتبار و ختم ورشکستگی
فصل یکم - قرارداد ارفاقی.. 185
گفتار نخست: ماهیت قرارداد ارفاقی.. 186
گفتار دوم: روند و شرایط انعقاد قرارداد ارفاقی.. 187
مبحث یکم: روند انعقاد قرارداد ارفاقی.. 187
مبحث دوم: شرایط انعقاد قرارداد ارفاقی.. 189
بند یکم: به دست آوردن رضایت اکثریت بستانکاران.. 189
بند دوم: تصدیق دادگاه. 190
بند سوم: ورشکسته نشدن به تقلب... 191
گفتار سوم: پیامدهای قرارداد ارفاقی.. 192
مبحث یکم: پیامد قرارداد نسبت به بنگاه ورشکسته. 192
مبحث دوم: پیامد قرارداد ارفاقی نسبت به بستانکاران.. 194
بند یکم: پیامد نسبت به بستانکاران پیوسته به قرارداد ارفاقی.. 194
بند دوم: پیامد قرارداد ارفاقی نسبت به بستانکاران نپیوسته به آن.. 195
گفتار چهارم: انحلال قرارداد ارفاقی و پیامدهای آن.. 196
مبحث یکم: انحلال قرارداد ارفاقی.. 196
بند یکم: ابطال قرارداد ارفاقی.. 196
بند دوم: فسخ قرارداد ارفاقی.. 197
مبحث دوم: ضمانت اجراها و پیامدهای ابطال و فسخ قرارداد ارفاقی.. 199
فصل دوم - اعاده اعتبار. 201
گفتار نخست: انعقاد قرارداد ارفاقی.. 201
گفتار دوم: اعادة اعتبار با پرداخت بدهیها 201
گفتار سوم: اعاده اعتبار با جلب رضایت بستانکاران.. 202
گفتار چهارم: روند اعادة اعتبار. 203
فصل سوم - تقسیم دارایی بنگاه میان بستانکاران و دستهبندی ایشان.. 207
گفتار نخست: دستهبندی بستانکاران بنگاه ورشکسته. 207
مبحث یکم: بستانکاران دارای وثیقه. 207
مبحث دوم: بستانکاران دارای حقوق ممتاز. 210
بند یکم: بستانکاران موضوع مادة 58 قانون.. 210
1- بستانکاران طبقه اول.. 210
2- بستانکاران طبقه دوم. 211
3- طبقه سوم. 211
4- طبقه چهارم. 211
5- طبقه پنجم: سایر بستانکاران.. 212
بند دوم: بستانکاران دارای حقوق ممتازه مطابق قوانین خاص.... 212
گفتار دوم: تقسیم دارایی بنگاه و تفریغ حساب... 213
مبحث یکم: پرداخت هزینههای ورشکستگی.. 213
مبحث دوم: پرداخت به بستانکاران باوثیقه. 215
مبحث سوم: پرداخت به بستانکاران عادی.. 216
فصل چهارم - اعلان پایان ورشکستگی